آشنایی با قیامت روز آخر زمین کیفیت معاد

کیفیت معاد

منابع مقاله:

عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، سبحانی،جعفر؛

دلایل عقلی و نقلی به روشنی ثابت کرد که مرگ پایان زندگی انسان نیست، بلکه پس از مرگ، حیات دیگری وجود دارد که در اصطلاح علم کلام، به آن «معاد» می گویند. اکنون باید دید که کیفیت زندگی معاد چگونه است. آیا جسمانی است یا روحانی، و در صورت نخست، آیا بدن اخروی عین همان بدن طبیعی است که در این جهان با آن زندگی می کرد، یا بدنی لطیف تر است که در اصطلاح به آن بدن مثالی یا برزخی می گویند؟

برای آگاهی بیشتر، اقوال و نظرات دانشمندان را در این جا یادآور می شویم، سپس نظریه مشهور دانشمندان اسلامی را مطرح و دلایل آن را بازگو می کنیم:

کیفیت معاد

منابع مقاله:

عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، سبحانی،جعفر؛

دلایل عقلی و نقلی به روشنی ثابت کرد که مرگ پایان زندگی انسان نیست، بلکه پس از مرگ، حیات دیگری وجود دارد که در اصطلاح علم کلام، به آن «معاد» می گویند. اکنون باید دید که کیفیت زندگی معاد چگونه است. آیا جسمانی است یا روحانی، و در صورت نخست، آیا بدن اخروی عین همان بدن طبیعی است که در این جهان با آن زندگی می کرد، یا بدنی لطیف تر است که در اصطلاح به آن بدن مثالی یا برزخی می گویند؟

برای آگاهی بیشتر، اقوال و نظرات دانشمندان را در این جا یادآور می شویم، سپس نظریه مشهور دانشمندان اسلامی را مطرح و دلایل آن را بازگو می کنیم:

.1 گروهی از متکلمان، شیوه معاد را، تنها جسمانی می دانند و به وجود روحی جز جسم و مکانیسم بدن معتقد نیستند و در حقیقت روح در نظر آنان جسم لطیفی است که در بدن سریان دارد و همانند آتش در زغال، آب در گل و روغن در زیتون است.

دلایلی که درباره اثبات روح و روان و تجرد آن از ماده اقامه شده است در نقد این نظر کافی است، و نظریه این گروه از متکلمان در شناخت شخصیت و واقعیت انسان، دست کمی از نظر مادی ها ندارد و این گروه انسان را صرفا یک موجود مادی می پندارند و به چیزی جز بدن و فعل و انفعال های فیزیکی و شیمیایی آن عقیده ندارند.

.2 گروهی از فلاسفه و بالأخص پیروان مکتب «مشاء» تنها به معاد روحانی معتقدند و می گویند : پس از مرگ، علاقه روح نسبت به بدن قطع می گردد، ولی از آن جا که روح، موجودی پیراسته از ماده است، فنا و نیستی در آن راه ندارد و پس از قطع علاقه از بدن، باقی و جاوید خواهد ماند.

این گروه چون نتوانستند اشکالات معاد جسمانی را حل کنند ناچار به معاد روحانی پناه بردند و معاد جسمانی را انکار کردند.

.3 گروهی از حکما، عرفا، دانشمندان علم کلام و شخصیت هایی از علمای امامیه، مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی، خواجه نصیر الدین طوسی و علامه حلی به هر دو معاد معتقدند و می گویند: روح در سرای دیگر به بدن بازگشت می کند. دارندگان این نظر، به دو گروه تقسیم شده اند که به گونه فشرده به آنها اشاره می گردد.

الف) روح در سرای دیگر به بدن طبیعی و عنصری که دارای فعل و انفعال طبیعی و شیمیایی است باز می گردد و آیات قرآن از این نظریه به روشنی پشتیبانی می کند.

ب) روح در سرای دیگر به بدن مثالی و برزخی که لطیف است و جرم و ماده ندارد، اما از مقدار و شکل برخوردار است، تعلق می گیرد و این بدن لطیف به گونه ای عین بدن دنیوی است و هر کس آن را ببیند می گوید: این همان انسانی است که در دنیا زندگی می کرده، ولی از این نظر که دارای جرم و ماده نیست و قابلیت فعل و انفعال شیمیایی و فیزیکی ندارد، با آن تفاوت دارد.

از افراد معروفی که طرف دار این نظریه است حکیم معروف شیخ شهاب الدین سهروردی است و مرحوم صدر المتألهین نیز نظریه ای قریب به آن دارد، که این جا محل بیان آن نیست.

آری، گاهی از برخی سخنان صدر المتألهین استفاده می شود که وی به معاد با بدن عنصری و طبیعی معتقد است ⁽¹⁾ ، ولی چون در غالب کتاب های خود خلاف آن را انتخاب کرده است ناچار باید این سخن او را به نحوی تأویل کرد.

اکنون وقت آن رسیده است که ببینیم، از میان این نظریات کدام صحیح و پابرجاست.

قرآن بر جسمانی بودن معاد گواهی می دهد

هر چند دلایل عقلی، اصل معاد را می پذیرد، اما هرگز کیفیت معاد و چگونگی آن را بیان نمی کند. دلایل عقلی نمی تواند ثابت کند که معاد چگونه است آیا روحانی محض است، یا روحانی و جسمانی است و بر فرض دوم، آیا این جسم، جسم عنصری و مادی است یا جسم برزخی و مثالی؟ این ها مسائلی نیست که از طریق برهان عقلی بتوان آن را ثابت کرد. تنها چیزی را که می توان با برهان عقلی ثابت کرد این است که معاد به صورت روحانی و یا روحانی و جسمانی، بی اشکال است، اما از میان این صورت های ممکن، کدام تحقق خواهد پذیرفت باید به آیات قرآن و احادیث صحیح مراجعه کرد و حقیقت آن را بازیافت.

از این رو، حکیم بزرگ اسلام بوعلی سینا در این مورد سخنی دارد که ترجمه قسمتی از آن را نقل می کنیم:

باید دانست بخشی از معاد از طریق شرع نقل شده و شریعت آن را پذیرفته است و راهی برای اثبات آن نیست جز از طریق شرع و تصدیق پیامبر و این بخش مربوط است به زنده شدن بدن.

مقصود بوعلی این است که لزوم اصل معاد، عقلی است و اما کیفیت و چگونگی آن، عقلی و برهانی نیست یعنی نمی توان آن را با عقل و برهان ثابت کرد، بلکه باید در این قسمت به قرآن و روایات مراجعه کرد.

گاهی تصور می شود چون معاد جسمانی، در نظر شیخ اشکالات عقلی داشته است و وی موفق به حل آنها نگاشته است، از این جهت راه تعبد را پیموده و امکان آن را از طریق وحی ثابت دانسته است ولی واضح است که هدف بو علی همان است که گفته شد؛ زیرا اگر معاد جسمانی از نظر عقل به صورت یک امر ممتنع باشد هرگز نمی توان برای امکان و یا تحقق آن به ظواهر قرآن و حدیث تمسک کرد، بلکه باید به حکم عقل، ظاهر قرآن و حدیث را تأویل کرد.

بنابراین لازم است درباره کیفیت معاد و این که آیا تنها روحانی است و یا روحانی و جسمانی و در صورت دوم با چه بدنی محشور خواهد شد به کتاب آسمانی و احادیث متقن مراجعه کرد.

گواهی قرآن

آیات قرآن، به روشنی گواهی می دهد که معاد انسان ها تنها روحانی نبوده بلکه روحانی و جسمانی است و جسمی که روح به آن تعلق خواهد گرفت همان جسم عنصری است که مبدأ یک رشته فعل و انفعال های فیزیکی و شیمیایی است و ما از میان آیات فراوان، تنها به نقل قسمت کمی از آنها اکتفا می کنیم؟

.1 برخی از آیات در پاسخ کسانی که زنده شدن استخوان های خاک شده را یک امر محال می پنداشتند چنین می گوید:

قل یحییها الذی انشأها اول مرة و هو بکل خلق علیم؛ ⁽²⁾

بگو استخوان ها را آن کس که آنها را بار نخست آفرید زنده می کند و او به هر آفرینشی آگاه است.

ایحسب الانسان ان لن نجمع عظامه بلی قادرین علی ان نسوی بنانه؛ ⁽³⁾

آیا انسان تصور می کند که ما استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟ آری ما تواناییم انگشتان او را بسازیم.

.2 برخی از آیات، گواهی می دهند که انسان روز قیامت از قبر برخاسته و پای محاسبه می آید :

افلا یعلم اذا بعثر ما فی القبور؛ ⁽⁴⁾

آیا نمی داند هنگامی که انسان ها از قبرها برانگیخته می شوند.

و نفخ فی الصور فاذاهم من الاجداث الی ربهم ینسلون؛ ⁽⁵⁾

در صور دمیده می شود، پس ناگهان از قبرها به سوی پروردگار خود می شتابند.

و علاوه بر این آیات، قرآن گاهی از طریق ایجاد توجه به زندگی نخست، و گاهی با نشان دادن صحنه رستاخیز در زمین های مرده و گاهی با ارائه نمونه هایی از احیای مردگان، برای امکان معاد استدلال می کند، و گاهی از احیای برخی از مردگان مانند «عزیز» و یا مرده نمایان مانند اصحاب کهف و زنده شدن مرغانی که به وسیله حضرت ابراهیم سر بریده شده بودند، سخن به میان می آورد و از این مثال ها می توان استفاده کرد که حیات مجدد انسان، با بدن عنصری و مادی همراه خواهد بود.

کیفیت معاد در احادیث اسلامی

از سخنان امیر مؤمنان در نهج البلاغه به روشنی استفاده می شود که معاد در سرای دیگر با بدن طبیعی و عنصری صورت خواهد پذیرفت؛ مانند:

اخرجهم من ضرایح القبور و اوکار الطیور و اوجرة السباع، و مطارح المهالک سراعا الی امره مهطعین الی معاده؛ ⁽⁶⁾

مردگان را از دل گورها و ... بیرون می آورد، در حالی که به سوی فرمان خدا می شتابند و به محل بازگشت خود مبادرت می نمایند.

و نیز می فرماید:

و اخرج من فیها فجددهم علی اخلاقهم و جمعهم بعد تفرقهم؛ ⁽⁷⁾

کسانی را که در زمین نهفته اند بیرون می آورد سپس آفرینش آنان را پس از کهنه شدن تجدید می کند و همه را پس از پراکندن گرد می آورد.

و اعلموا انه لیس لهذا الجلد الرقیق صبر علی النار فارحموا نفوسکم؛ ⁽⁸⁾

بدانید برای این پوست نازک، صبر و بردباری بر آتش نیست، پس به خودتان رحم کنید.

پی نوشتها:

.1 عرشیه، چاپ جدید، ص .245

.2 یس (36) آیه .79

.3 قیامت (75) آیه های 3 و .4

.4 عادیات (100) آیه .9

.5 یس (36) آیه .51

.6 نهج البلاغه (عبده)، خطبه .80

.7 همان، خطبه 105 و ضمیر «فیها» مربوط به «ارض» است که در ما قبل این جمله ها وارد شده است.

.8 همان، خطبه .178